МУНОСИБАТҲОИ МАМЛАКАТҲОИ ОСИЁИ МИЁНА ВА ФАРОНСА ДАР СОҲАИ ИЛМ ВА МАОРИФ

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ Фаронса яке аз аввалин кишварҳое буд, ки соли 1991 истиқлолияти тамоми кишварҳои Осиёи Марказиро ба расмият шинохт. Баъди ин падида кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Фаронса ҳамкориҳои дуҷониба дар бахшҳои сиёсат, дипломатия, иқтисод, фарҳанг, иҷтимоӣ ва ғайраро оғоз карданд. Ин муносибат дар даврони истиқлол як раванди нозук буд ва то ҳол устувор аст. Махсусан имрӯз Фаронса дар соҳаҳои гуногун, бахусус дар соҳаи илму фарҳанг бо кишварҳои Осиёи Марказӣ робитаи зич дорад.

Бояд гуфт, ки халкҳои Осиёи Миёна, аз ҷумла тоҷикон бо Фаронса муносибатҳои деринаи дустона доранд. Қувваю устувории онҳо ба туфайли бисьёр созишномаҳои ба ҳамдигар фоидабахши иктисодӣ мебошанд. Инҳо масъалаҳои тараққиёти қуввахои мусаллаҳ, тараққиёти физикию химиявии ашьёи хоми маъданӣ, алоқаҳои тиҷоратӣ, иктисодӣ ва илмию маданӣ ва ғайра мебошанд.

Мисоли барҷастаи ҳамкориҳои илмии олимони тоҷику фаронсавӣ таҳқиқоти муштараки бостоншиносӣ буд, ки соли 1984 дар шаҳраки бостонии Саразм оғоз шуда буд. Тӯли солҳои ҳамкорӣ дар шаҳраки бостонии Саразм пажӯҳишгарони маъруфи фаронсавӣ Ф.Бернет, А.П.Франкфорт, Б.Мутен, М.Казанова, Р.Бесенвал ва дигарон тадқиқот гузарониданд. Дар ин экспедитсияҳо аз ҷониби Тоҷикистон кашфкунандаи Саразм, доктори илмҳои таърих А.Исҳоқов, шогирдонаш А.Раззоқов, Ш.Қурбонов, С.Бобомуллоев ва дигарон иштирок доштанд.

Бояд гуфт, ки дар соҳаи илм дар байни Фаронса ва мамлакатҳои Осиёи Миёна IFEAC, Институти тадқиқоти Фаронса нақши калон мебозад. IFEAC як муассисаи тадқиқотии минтақавӣ буда, қароргоҳаш дар Бишкек ҷойгир буда, ба тадқиқот ва табодули илмҳои гуманитарӣ ва иҷтимоӣ дар минтақа бахшида шудааст.

Пажӯҳишгоҳи фаронсавии  Осиёи Марказӣ (IFEAC)  яке аз 28 маркази пажӯҳишии фаронсавӣ дар риштаи бостоншиносӣ ва улуми иҷтимоӣ буда, дар баробари филиалҳои худ дар 36 шаҳри ҷаҳон ҷойгир аст. IFEAC, ки соли 1992 таъсис ёфтааст, ба Сарраёсати ҳамкориҳои тадқиқотии донишгоҳӣ (Шӯъбаи илмҳои иҷтимоӣ ва археология)-и Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Фаронса ҳисобот медиҳад. Қобили зикр аст, ки Донишкада то соли 2010 дар шаҳри Тошканд фаъолият мекард ва аз соли 2013 идораи марказии минтақавии он дар шаҳри Бишкек ҷойгир аст. Ҳадафи Институт аз таҳия ва паҳн кардани фаъолияти илмии IFEAC дар ҳамкорӣ бо институтҳои тадқиқотии маҳаллӣ, амиқтар кардани ҳамкории Фаронса ва ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ дар соҳаи илмҳои иҷтимоӣ ва паҳн кардани фаъолияти муассисаҳои шарики Фаронса (лабораторияҳои илмии институтхои илмй ва донишкадахои олй). Ҳадафҳои Институтро дар 3 самти асосӣ муайян кардан мумкин аст: омӯзиши минтақа аз ҷониби тадқиқотчиёни фаронсавӣ ва аврупоӣ, кӯмак ба муҳаққиқони маҳаллӣ дар дастрасӣ ба тамоюлҳои нави соҳаи илмҳои иҷтимоӣ ва ниҳоят, идеяи Инкишофи афкори француз на танҳо дар ҳамин минтақа, балки дар ҳамон ҷое, ки ба он шавқу ҳавас зоҳир мегардад. Тадқиқотҳое, ки дар доираи барномаи илмии IFEAC гузаронида мешаванд, ба соҳаҳои гуногуни илмҳои ҷамъиятӣ: таърих, этнология, адабиёт, забоншиносӣ, археология ва ғайра дахл доранд.

Дар байни пажӯҳишҳои олимони IFEAK, ки дар давраи гузашта анҷом додаанд, мавзӯъҳои зеринро метавон вобаста ба Тоҷикистон ва дигар паҳлӯҳои ҳаёти он дар минтақаи Осиёи Марказӣ ном бурд:

— Маънои замони таърихӣ дар маъхазҳои Бухорои охири асри XIX – ибтидои асри XX. (Ф. Веннберг);

— Интиқоли дастнависи Қуръон дар Осиёи Марказӣ. Амалияи нусхабардорӣ ва техникаи дастнависи китоб (С. Эфтимиу);

— Динамикаи фазоии Осиёи Миёна. Географияи дигаргунсозиҳои баъдисоветӣ (Й. Торез);

— Асри биринҷӣ дар Осиёи Миёна ва минтақаҳои ҳамсоя (Э. Луно);

— Синамо ва ҷомеаи Узбакистон, Тоҷикистон ва Эрон (Х. Дриеу);

— Мусиқии суннатии тоҷикони куҳистон (А. Зевако);

— Маориф ва ақаллиятҳои этникӣ дар Тоҷикистон (О. Феррандо);

— Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи пасазшӯравӣ

(Ф. Геран);

— сафолии Хулбук (П. Симеон);

— Таърихи муҳоҷират дар Тоҷикистон дар миёнаҳои асри 20. (С. Дудойньон);

— Муносибатҳои Эрон, Тоҷикистон ва Афғонистон (Э. Клемент);

— Фаъолияти ҷамъиятии занони деҳоти Тоҷикистон (Л. Диренбергер);

— Системаи тандурустии Тоҷикистон (С. Пелле);

— Навиштаҳо дар сангҳои мазор ва мазорҳо дар Тоҷикистони Ҷанубӣ ва Афѓонистони Шимолӣ, асрҳои XV-XVIII. (М. Массулло);

— Табрик ва шеърҳо. Маросими китобшиносӣ дар Тоҷикистон

(Л. Фронваль).

Тавре ки аз таҳқиқоти дар боло овардаи олимони IFEAK дида мешавад, онҳо соҳаҳои хеле гуногунро фаро мегиранд, ки аз таърих, археология, ҷуғрофия, фарҳанг, синамо то сиёсати хориҷӣ, муносибатҳои байналмилалӣ, тандурустӣ ва масъалаҳои демографӣ иборатанд. Саҳми муҳаққиқони IFEAC ҳамчун ҷомеаи илмии Фаронса дар омӯзиши масъалаҳо ва проблемаҳои дар асарҳои онҳо инъикосшуда барои васеъ намудани дониш ва таҷриба дар соҳаҳои дар боло зикргардида аҳамияти калон дорад.

Аз сӯи дигар, вақте сухан дар бораи ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Фаронса дар соҳаи илму маориф меравад, бояд гуфт, ки ҳамкориҳо бо Фаронса дар соҳаи фарҳанг, маориф ва илм дар заминаи Созишномаи байниҳукуматӣ дар соҳаи фарҳанг ва санъат (1993), Созишномаи байни Академияи миллии илмҳои Қазоқистон ва Маркази миллии тадқиқоти илмии Фаронса (1994), инчунин тавассути робитаҳои бародарӣ байни Алмаато ва Ренн (1991), Созишнома байни Сафорати Фаронса дар Ҷумҳурии Қазоқистон ва Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Қазоқистон дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи илм ва таҳсилоти олӣ, ки 09.02.1999 дар шаҳри Алмаато ба имзо расида буд ва Созишнома байни Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Қазоқистон Маорифи халқи Ҷумҳурии Қазоқистон ва Маркази миллии тайёр кардани кадрҳои дорои таҳсилоти олӣ ва миёна (ЧОУ) дар доираи барномаи «Болашак», ки 05.07.1994 имзо шудааст.

Бо мақсади тайёр кардани кадрҳои роҳбарикунанда байни Академияи хизмати давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Қазоқистон ва Мактаби миллии идоракунии Фаронса (ENA) ҳамкорӣ ба роҳ мононда шудааст.

Қобили зикр аст, ки Эътилофи фаронсавӣ дар Бишкек, ки соли 1993 таъсис ёфта, аз ҷониби Бунёди байналмилалии Альянс Франсез ҳамчун узви шабакаи Алянсҳои фаронсавӣ дар ҷаҳон эътироф шудааст, ягона маркази расмии забони фаронсавӣ дар Қирғизистон мебошад. Маркази Альянси Фаронса дар ҳамкории зич бо сафорати Фаронса дар Қирғизистон кор мекунад ва намояндаи расмии забоншиносӣ ва фарҳангии Фаронса дар Қирғизистон аст.

Ва ҳамчунин, Эътилофи Фаронса дар Бишкек ягона китобхонаи медиавӣ дар Қирғизистон дорад, ки барои ҳама боз аст.

Алянси Фаронса Тошкент (собиқ Институти Фаронса) ташкилоти ғайритиҷоратӣ ва ғайридавлатӣ мебошад, ки мувофиқи Устав амал мекунад. AFT ба шабакаи умумиҷаҳонии 800 иттифоқҳои фаронсавӣ тааллуқ дорад, ки дар панҷ қитъа дар 146 кишвари ҷаҳон ҷойгир аст. Аввалин иттифоқи фаронсавӣ соли 1883 дар Париж бо ташаббуси нависандаи бузурги фаронсавӣ Жюль Верн ва олими маъруфи фаронсавӣ Луи Пастер таъсис дода шуда буд.

Ҳадафҳои асосии AFT: рушди муносибатҳои фарҳангӣ, гуманитарӣ ва дӯстонаи байни Ӯзбекистон ва Фаронса, таҳкими ҳамкориҳои мутақобилан судманд дар соҳаи фарҳанг, маориф, илм ва технология.

Ёдовар мешавем, ки ордени Палмҳои академӣ таърихи худро ҳамчун созмон ба ордене, ки 19 марти соли 1808 император Наполеони I Бонапарт барои ордени академикҳо ва профессорони Донишгоҳи Париж ва баъзе литсейҳо таъсис додааст, идома медиҳад. Ордени Палмҳои академикӣ яке аз олитарин ҷоизаҳо дар Фаронса барои хизматҳо дар соҳаи маориф ва илм буда, номи дуюми “Легиони арғувон”-ро дар шабеҳи ордени Легиони фахрӣ дорад.

Агар омори табодули таҳсилоти Ҷумҳурии Фаронсаро бо Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар давлатҳои Осиёи Марказӣ муқоиса кунем, пас тибқи маълумоти Вазорати таҳсилоти олӣ ва тадқиқоти илмии Фаронса дар соли таҳсили 2014-2015 403 донишҷӯ аз Қазоқистон ба забони фаронсавӣ таҳсил кардаанд. Донишгоҳҳо, 141 аз Узбакистон, 82 аз Қирғизистон, 28 аз Туркманистон ва танҳо 16 аз Тоҷикистон. Донишҷӯёни қазоқ ба донишгоҳҳои Фаронса асосан бо кӯмаки барномаҳои стипендияи байналмилалии таълимии «Болашак» (соли 1993 аз ҷониби Президент Н. Назарбоев таъсис ёфтааст) ва Институти «Ҷамъияти Кушода» (Бунёди Сорос) дохил мешаванд. Масалан, танҳо дар соли таҳсили 2011-2012 100 нафар стипендиатҳои қазоқистонии ин барномаҳо имкони идомаи таҳсил дар Фаронсаро пайдо карданд.

Дар мавриди таълими забони фаронсавӣ дар маҷмӯъ дар Тоҷикистон, аз моҳи декабри соли 2016 дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар, аз ҷумла Донишкадаи давлатии забонҳои Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода, Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ, ш. Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент аз рӯи ихтисоси забони фаронсавӣ ва дар дигар донишгоҳҳои кишвар, аз ҷумла Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, забони фаронсавӣ ҳамчун забони дуюми ихтиёрии хориҷӣ таълим дода мешавад. Зимнан, дар мактабҳои таҳсилоти ҳамагонӣ забони фаронсавӣ ба сифати забони хориҷӣ, аз ҷумла дар шаҳри Душанбе 132 нафар, дар ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ 340 нафар, дар вилояти Суғд 137 нафар ва дар вилояти Хатлон 75 нафар хонанда таълим дода мешавад. Таваҷҷуҳ ба омӯзиши забони фаронсавӣ дар миёни толибилмони тоҷик ва хонандагони мактабҳои миёна, ҳарчанд тибқи омор дар Тоҷикистон, дар муқоиса бо Арманистону Қазоқистон саҳми омӯзиши забони англисӣ ва олмонӣ бартарӣ дорад. Зимнан, дар самти беҳбуди ин самти ҳамкориҳои Тоҷикистону Фаронса аз ҷониби сафоратхонаҳои ду кишвар корҳои зиёде анҷом дода шудааст.

Аз тамоми давлатҳои Осиёи Миёна, асосан дар Узбекистон ва Қазоқистон робитаҳо бо Фаронса дар доираи франкофония босуръат вусъат меёбанд. Масалан, ҳанӯз соли 1997 дар Тошканд мактаби фаронсавӣ таъсис ёфта буд, ки дар он 120 нафар хонандагони миллатҳои гуногун таҳсил мекунанд.

Дар Қазоқистон дар заминаи факултети забонҳои хориҷӣ ва равобити байналмилалии Донишгоҳи миллии омӯзгории Қазоқистон аз соли 2014 инҷониб Донишкадаи муштараки Сорбонна Қазоқистон фаъолият дорад, ки дар он дар доираи тайёр кардани бакалавру магистрҳо 75% барномаи таълимӣ бо забони фаронсавӣ аз ҷониби профессори Донишгоҳи Париж Сорбонна Сите таълим дода мешавад. Дар бобати Қирғизистон бошад, дар республика мактаби махсуси (раками 26) амики забони фаронсавӣ мавҷуд буда, дар он 1400 нафар талабагон таҳсил мекунанд.

Ҳамин тариқ, омӯзиши таърихи муносибатҳои сиёсӣ-дипломатӣ, фарҳангӣ-иқтисодӣ ва тиҷоратии Фаронса ва кишварҳои Осиёи Марказӣ дар давраи истиқлолияти худ барои муҳаққиқони таърихи муносибатҳои байналхалқии минтақа таваҷҷӯҳи зиёди илмӣ дорад, зеро маҳз дар ҳамин давра дигаргуниҳои бузурги сиёсӣ, иктисодӣ ва маишӣ ба амал омаданд, ки тараққиёти минбаъдаро муайян карданд.

Агар фаъолияти соҳибкории бахши хусусӣ ва давлатии Фаронсаро дар Осиёи Марказӣ таҳлили муқоисавӣ кунем, метавон гуфт, ки Фаронса дар муқоиса бо Тоҷикистону Қирғизистон ба Қазоқистон, Узбакистон ва Туркманистон афзалият медиҳад.

Маҳмадлатиф ИСОҚОВ,

муаллими калоникафедраи забони хориҷии Академия